(Σάββατο 13 Απριλίου 2002, Ώρα 21.05 - Ν. Σελλεύκεια Ηγουμενίτσας)

Θέλω καταρχήν να ευχαριστήσω τους φίλους του Ροταριανού Ομίλου Θεσπρωτίας για την πρόσκληση και βέβαια όλους εσάς που βρίσκεστε εδώ απόψε, σ’ αυτή την όμορφη εκδήλωση. Θα προσπαθήσω πολύ συνοπτικά να σας παρουσιάσω την πορεία εξέλιξης των υγειονομικών συστημάτων στην Ευρώπη και τις τάσεις που σήμερα επικρατούν στην προσπάθεια που όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις κάνουν για εκσυγχρονισμό και μεταρρυθμίσεις. Ελπίζω να μη σας «ταλαιπωρήσω» για πολύ, μια που ακολουθεί αμέσως μετά και φαγητό.

Ένας μεγάλος Βρετανός πολιτικός, ο Μάικλ Φούτ, είπε πριν από τριάντα χρόνια, ότι τα «συστήματα υγείας και κοινωνικής ασφάλισης αποτελούν τα μεγαλύτερα επιτεύγματα και μαζί τις σημαντικότερες κατακτήσεις της ανθρωπότητας στην μακρόχρονη ιστορική της διαδρομή». Από τότε που ειπώθηκε αυτό κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Τα κοινωνικά δεδομένα αλλάζουν ταχύτατα και οι οικονομικές και επιστημονικές εξελίξεις ανοίγουν νέους ορίζοντες και άλλες προοπτικές στους τομείς της υγείας και της πρόνοιας.

Και αυτό που είπε ο Μάικλ Φούτ τότε, ισχύει θαρρώ και σήμερα. Τα συστήματα υγείας και κοινωνικής ασφάλισης ήταν και παραμένουν οι δύο μεγάλοι και στέρεοι πυλώνες που συγκροτούν και στηρίζουν το κράτος πρόνοιας. Και είναι κοινοτοπία να επαναλάβουμε ότι αποτελούν μέγιστες κοινωνικές κατακτήσεις. Κατακτήσεις που διαμορφώθηκαν περισσότερο ως ιδέα στη μακρόχρονη ιστορία της ανθρωπότητας, και απόκτησαν τελικά σάρκα και περιεχόμενο μόλις τα τελευταία 50 χρόνια.

Ολοκληρωμένα συστήματα υγείας, με τη σημερινή τους μορφή εμφανίζονται στην Ευρώπη μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Χώρες πλούσιες όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία αλλά και οι Σκανδιναβικές αρχίζουν σιγά - σιγά να οργανώνουν τις υπηρεσίες υγείας τους σε εθνικό επίπεδο με βάση τις αρχές της ισότητας και της καθολικής κάλυψης του πληθυσμού.

Οι καθοριστικοί παράγοντες αυτής της μεγάλης αλλαγής ήταν η οικονομική ευμάρεια της μεταπολεμικής περιόδου, οι νέες κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν αλλά και οι αντιλήψεις που τελικά επικράτησαν για το ρόλο και τις ευθύνες του κράτους.

Να αναφέρω ότι το κράτος πρόνοιας και συνεπώς και οι υπηρεσίες υγείας είναι ένα κατ΄ εξοχή φαινόμενο Ευρωπαϊκό. Γι’ αυτό κι’ εγώ λέω πάντα ότι προίκα και κληρονομιά της Ευρώπης δεν είναι μόνο οι δημοκρατικές και πολιτιστικές της παραδόσεις, αλλά και το κράτος πρόνοιας.

Και από αυτή την άποψη εμείς οι Ευρωπαίοι είμαστε αρκετά τυχεροί και προνομιούχοι, σε σχέση με άλλες γωνιές του πλανήτη και άλλους ανθρώπους. Αυτές τις κατακτήσεις πρέπει να τις διαφυλάξουμε και στο βαθμό που μπορούμε να τις διευρύνουμε. Ο Φρανσουά Μιτεράν είπε κάποτε πολύ εύστοχα ότι «αυτή η Ευρώπη πρέπει να ζήσει με το κοινωνικό της κράτος, διαφορετικά θα πεθάνει».

Τα συστήματα υγείας, στις ιδιαίτερα ανθηρές οικονομικά δεκαετίες του ’50 και του ’60, είχαν μια εντυπωσιακή ανάπτυξη και διεύρυνση. Ως «συστήματα κατ’ εξοχή ανοικτά», προσαρμόστηκαν ταχύτατα στα νέα κοινωνικά και επιδημιολογικά δεδομένα και ενσωμάτωσαν και αφομοίωσαν τις εξελίξεις της ιατρικής επιστήμης σε κλινικό επίπεδο. Εντυπωσιακά όμως ήταν και τα αποτελέσματα για την υγεία του πληθυσμού, με σημαντική βελτίωση των περισσοτέρων δεικτών υγείας.

Τώρα, εάν θέλουμε να σκιαγραφήσουμε το υγειονομικό τοπίο της Ευρωπαϊκής Ηπείρου, μπορούμε να διακρίνουμε σημαντικές διαφορές από χώρα σε χώρα. Και αυτό συμβαίνει λόγω των διαφορετικών πολιτιστικών προτύπων και των μοντέλων συμπεριφοράς που επικρατούν σε κάθε χώρα.

Πολύ αδρά όμως θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα υγειονομικά συστήματα της Ευρώπης εντάσσονται στις εξής τρεις μεγάλες κατηγορίες:

1. Τα εθνικά συστήματα τύπου Μεγάλης Βρετανίας, από τα οποία απουσιάζουν τα ασφαλιστικά ταμεία και η χρηματοδότηση γίνεται εξ ολοκλήρου από τον κρατικό προϋπολογισμό.

2. Τα δημόσια συστήματα, στα οποία κυρίαρχο ρόλο στην παραγωγή, τη διανομή και τη χρηματοδότηση έχουν τα ασφαλιστικά ταμεία. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εδώ είναι το Γερμανικό και όλες οι χώρες που συνορεύουν με αυτή (Αυστρία, Βέλγιο, Γαλλία, Λουξεμβούργο, Ολλανδία και Ελβετία).

3. Το τρίτο μοντέλο, το οποίο λειτούργησε για σχεδόν μισό αιώνα στις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού. Ένα μοντέλο απόλυτα γραφειοκρατικό και αυστηρά συγκεντρωτικό.

Οι κατά κανόνα, σοσιαλδημοκρατικές Κυβερνήσεις των σκανδιναβικών χωρών, πίστεψαν στις αξίες του κοινωνικού κράτους και υιοθέτησαν από πολύ νωρίς μια παραλλαγή του Βρετανικού μοντέλου, με έντονη την παρουσία της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Οι χώρες του Ευρωπαϊκού νότου τέλος, επιχειρούν με τριάντα σχεδόν χρόνια καθυστέρηση να εγκαθιδρύσουν εθνικά συστήματα υγείας, τα οποία φαίνεται σήμερα να λειτουργούν σ΄ ένα πλαίσιο πλουραλιστικό και παράλληλα με έναν ισχυρό ιδιωτικό τομέα. Η αρχή έγινε από την Πορτογαλία το 1975, ακολούθησε η Ιταλία το 1979, η Ελλάδα το 1983 και τέλος η Ισπανία το 1986. Οι μεταρρυθμίσεις που επιχειρήθηκαν και στις τέσσερις αυτές χώρες, οδηγούσαν τους υγειονομικούς τομείς, που μέχρι τότε βασίζονταν κυρίως στα ασφαλιστικά ταμεία, πιο κοντά στα εθνικά συστήματα υγείας, χρηματοδοτούμενα κυρίως από τον κρατικό προϋπολογισμό.

Κάπως έτσι κυρίες και κύριοι, σκιαγραφείται ο υγειονομικός χάρτης της Ευρώπης. Υπάρχουν ομοιότητες αλλά και μεγάλες διαφορές. Σε κάθε περίπτωση μπορούμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι σήμερα οι υπηρεσίες υγείας αποτελούν ένα σύνθετο, πολυδαίδαλο αλλά μαζί και πολυδάπανο κοινωνικό σύστημα. Να αναφέρω μόνο ότι οι δαπάνες υγείας τις δεκαετίες ’50 και ’60 έτρεχαν με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Αλλά και στα επόμενα χρόνια συνέχισαν και συνεχίζουν να αυξάνονται με ρυθμούς μεγαλύτερους του πληθωρισμού στις περισσότερες χώρες.

Όπως συνέβη με όλους τους τομείς και τις υπηρεσίες του κοινωνικού κράτους, ο υγειονομικός τομέας δεν πέρασε «αβρόχοις ποσί» τις δύο μεγάλες πετρελαϊκές - οικονομικές κρίσεις της δεκαετίας του ’70. Και τότε αρχίζουν τα δύσκολα. Είναι η περίοδος που οι περισσότερες χώρες αναζητούν τρόπους για να ελέγξουν τους μεγάλους ρυθμούς αύξησης των δαπανών υγείας.

Η δεκαετία του ’70 μπορεί άνετα να χαρακτηριστεί ως η δεκαετία της λήψης μέτρων και της εισαγωγής στο σύστημα πολιτικών ελέγχου των δαπανών υγείας. Όλες σχεδόν οι χώρες επεξεργάζονται και εισάγουν μέτρα για να περιορίσουν και να ελέγξουν τους εξουθενωτικούς ρυθμούς ανόδου των δαπανών υγείας. Τα αποτελέσματα ήταν πενιχρά, και τα μέτρα που λήφθηκαν αποδείχτηκαν ασπιρίνες σε μια σοβαρής μορφής εκφυλιστική αρρώστια που οδηγούσε τα συστήματα υγείας σε κρίση.

Να εισάγω όμως και μία ακόμη διάσταση στο σύνθετο σκηνικό των υγειονομικών συστημάτων. Αυτή της ανεξέλεγκτης εισαγωγής στα συστήματα υγείας της βιοιατρικής τεχνολογίας. Νέα και πανάκριβα φάρμακα αλλά και υψηλού κόστους μηχανήματα και υλικά μπαίνουν κατακλυσμιαία στο σύστημα. Και για να συμπληρωθεί το παζλ αυτό του υγειονομικού τοπίου, να αναφέρω ακόμη δυο βασικούς πρωταγωνιστές. Τους ενημερωμένους και με αυξημένες απαιτήσεις και προσδοκίες πολίτες από τη μια και τους χιλιάδες γιατρούς από την άλλη που εμφανίζονται έτοιμοι να ικανοποιήσουν κάθε απαίτηση και κάθε ανάγκη του ασθενή, πραγματική και μη.

Από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, τα μέτρα και οι πολιτικές ελέγχου του κόστους που μέχρι τότε είχαν υιοθετηθεί, αντικαθίστανται σταδιακά ή συμπληρώνονται. Άξονες της καινούργιας προσπάθειας είναι:

• Η αλλαγή των χρηματοδοτικών μηχανισμών και η δημιουργία και η δημιουργία ανταγωνιστικού περιβάλλοντος εντός του συστήματος με κίνητρα και αντικίνητρα προς γιατρούς και ασθενείς.

• Η εισαγωγή αποτελεσματικού μάνατζμεντ σε όλα τα επίπεδα του συστήματος.

Το μονολιθικό μοντέλο των συστημάτων υγείας, όπου οι υποδομές είναι κρατικές, τα νοσοκομεία είναι οργανισμοί δημοσίου δικαίου και οι γιατροί, μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι, φαίνεται να υποχωρεί σε όλη την Ευρώπη. Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι ποιος τελικά πληρώνει και πόσα πληρώνει, και όχι εάν είναι το νοσοκομείο δημόσιο ή ιδιωτικό. Πάντως οι τάσεις που επικράτησαν τα τελευταία χρόνια δείχνουν ότι όλο και περισσότεροι οικονομικοί πόροι υγείας προέρχονται από πηγές του δημοσίου, ενώ οι υπηρεσίες υγείας παρέχονται από όλο και λιγότερες δημόσιες υποδομές.

Κάποιοι είπαν ότι τα καινούργια μέτρα που λαμβάνονται οδηγούν στην «φιλελευθεροποίησης» των υγειονομικών συστημάτων. Κάποιοι άλλοι προχώρησαν ακόμη περισσότερο και μίλησαν για «γκρέμισμα» του Ευρωπαϊκού κράτους – πρόνοιας. Η πορεία των μεταρρυθμίσεων στις χώρες αυτές έδειξε ότι τελικά τίποτα από αυτά δεν συνέβη. Τα υγειονομικά συστήματα δεν κινδυνεύουν από τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες αλλά από την ανεξέλεγκτη αύξηση των δαπανών, από την χαμηλή αποδοτικότητα και την απουσία ποιότητας και μάνατζμεντ.

Και φτάνουμε στην δεκαετία του ’90.

• Είναι η δεκαετία της δημόσιας υγείας, λόγω και των προβλημάτων που δημιουργούνται από μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών.

• Είναι η δεκαετία της ποιότητας και της καταλληλότητας της φροντίδας, αλλά και της αξιολόγησης της τεχνολογίας.

• Είναι η δεκαετία που όλα πρέπει να μετριούνται και όλα να αξιολογούνται με βάση την τεκμηριωμένη γνώση. Σήμερα μιλάμε για τεκμηριωμένη ιατρική, τεκμηριωμένο μάνατζμεντ, τεκμηριωμένη χρηματοδότηση και κατανομή των πόρων.

Σε κάθε προσπάθεια μεταρρύθμισης των υγειονομικών συστημάτων σε όλες τις χώρες και όλες τις περιόδους, υπάρχει σταθερά και μόνιμα η σύγκρουση δύο αντιθέτων πολιτικών και δύο τάσεων.

• Από τη μια υπάρχει η ηθική υποχρέωση για τη διατήρηση της κοινωνικής αλληλεγγύης, της ισότητας και γενικά του κοινωνικού χαρακτήρα της υγείας και από την άλλη

• η ωμή οικονομική διάσταση του θέματος που «υποχρεώνει» τις όποιες πολιτικές να στοχεύουν μεταξύ των άλλων στον έλεγχο του κόστους, στην αποδοτικότητα των πόρων υγείας και στην αποτελεσματικότητα συνολικά του συστήματος.

Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί καλούμαστε να βρούμε τη χρυσή τομή μεταξύ των δύο, έτσι ώστε και τον κοινωνικό χαρακτήρα της υγείας να διατηρήσουμε, χωρίς περιορισμό της κοινωνικής αλληλεγγύης και την καλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα να διασφαλίσουμε.

Αυτά τα δύο γίνονται πάντα σε συνδυασμό με πολλές άλλες παραμέτρους όπως είναι για παράδειγμα, το δημόσιο χρέος, η ανταγωνιστικότητα, η παραοικονομία, το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών και πολλά άλλα. Γιατί σε μια κοινωνία και μια οικονομία δεν υπάρχουν στεγανά. Όλα είναι συγκοινωνούντα δοχεία, που βρίσκονται μόνιμα σε μια διαρκή αλληλεπίδραση και συσχέτιση.

Τελειώνοντας αυτή τη σύντομη ανασκόπηση ή καλύτερα την περιπλάνηση στα ευρωπαϊκά υγειονομικά συστήματα, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ και στην ενιαία εσωτερική αγορά που δημιουργείται στην Ε.Ε. Σήμερα υπάρχει η αντίληψη ότι ο χώρος της υγείας είναι αποκλειστικά ευθύνη των εθνικών κυβερνήσεων, έστω και αν ισχύει η αρχή της επικουρικότητας, σε σχέση πάντα με την Ε.Ε.

Φαίνεται όμως ότι σιγά – σιγά όλο και περισσότερα θέματα και προβλήματα του υγειονομικού τομέα καθορίζονται ή και αντιμετωπίζονται από το λεγόμενο «ευρωπαϊκό κεκτημένο». Αναφέρομαι σε κεντρικές πολιτικές για μεγάλα προβλήματα δημόσιας υγείας όπως είναι οι μεταδιδόμενες ασθένειες, ο καρκίνος, τα ναρκωτικά, η εκπαίδευση και μετεκπαίδευση των γιατρών και αρκετά άλλα.

Επιπλέον, με την ελεύθερη διακίνηση πολιτών εντός της Ε.Ε., είναι αναμενόμενο να δημιουργηθούν ανάγκες και προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Τέτοια θέματα θα μπορούσαν να είναι η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, οι μηχανισμοί αποζημίωσης, η ποιότητα των υπηρεσιών και πολλά άλλα. Πρέπει όλα αυτά να τα παρακολουθούμε και να τα λαμβάνουμε υπόψη σε κάθε κίνηση και κάθε προσπάθεια εκσυγχρονισμού και μεταρρύθμισης του υγειονομικού τομέα.

Προσπάθησα να σας δώσω το περίγραμμα ανάπτυξης και οργάνωσης των υγειονομικών συστημάτων στην Ευρώπη και τους βασικούς άξονες των μεταρρυθμιστικών παρεμβάσεων, και τάσεων που επικράτησαν τα τελευταία χρόνια. Και η εύλογη απορία του καθενός είναι η εξής: Ωραία και καλά αυτά που μας είπατε, αλλά εμείς εδώ στην Ελλάδα τι κάνουμε, σε πιο σημείο του ευρωπαϊκού υγειονομικού χάρτη βρισκόμαστε, πότε θα οργανώσουμε καλύτερα το ΕΣΥ, για να βρίσκει την κατάλληλη φροντίδα ο ασθενής χωρίς να ταλαιπωρείται;

Δεν θέλω να σας κουράσω με λεπτομέρειες, στις οποίες εξάλλου έχω επανειλημμένα αναφερθεί τον τελευταίο καιρό. Να πω μόνο ότι η Ελλάδα εμφάνισε μια χρονική υστέρηση τουλάχιστο 25 χρόνων σε σχέση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, στην υιοθέτηση και ανάπτυξη ενός εθνικού συστήματος υγείας. Όταν οι περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες βρισκόντουσαν σε πορεία μεταρρύθμισης των υγειονομικών τους συστημάτων, εμείς προσπαθούσαμε να καλύψουμε στοιχειωδώς τις ανάγκες υγείας του πληθυσμού με μέσα πρωτόγονα και υποδομές ανεπαρκείς και πεπαλαιωμένες. Λόγοι και δικαιολογίες για την καθυστέρηση αυτή υπάρχουν πολλοί, δεν είναι όμως της ώρας για να τους αναφέρω.

Και όταν οι άλλες χώρες υιοθετούσαν σύνθετες πολιτικές ελέγχου του κόστους ή μέτρα για την χρηματοδότηση ή τη διαχείριση, εμείς εδώ συνεχίζαμε, δικαιολογημένα, να κτίζουμε νοσοκομεία και κέντρα υγείας. Με άλλα λόγια καλύπταμε ανάγκες και ελλείψεις που είχαν συσσωρευτεί επί δεκαετίες, αφήνοντας τα άλλα για μετά.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες φίλες και φίλοι, η μεταρρύθμιση που έχουμε ξεκινήσει είναι πολύ δύσκολη και θα απαιτήσει μεγάλο χρόνο για να ολοκληρωθεί και να φανούν τα αποτελέσματα για τον ασθενή.

• Γιατί επιχειρούμε εκτός από τις ελλείψεις που ακόμη υπάρχουν και πρέπει να καλύψουμε,

• να αποκεντρώσουμε το σύστημα,

• να ενδυναμώσουμε και να ενοποιήσουμε την Πρωτοβάθμια Φροντίδα και τη Δημόσια Υγεία,

• να λάβουμε μέτρα για την ποιότητα,

• να αλλάξουμε τους χρηματοδοτικούς μηχανισμούς,

• να προχωρήσουμε στην αξιολόγηση,

• να εισάγουμε το μάνατζμεντ για διοικηθεί επιτέλους το σύστημα και τα νοσοκομεία.

Αυτά που οι άλλες χώρες έκαναν σε τριάντα χρόνια, καλούμαστε εμείς να τα κάνουμε σε πέντε. Παρόλα αυτά όμως, παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα, εγώ είμαι αισιόδοξος ότι πάμε μπροστά, ότι κάναμε βήματα για την αποκέντρωση και τη διοίκηση του συστήματος.

• Τα ΠεΣΥ λειτουργούν εδώ και οκτώ μήνες, αποκεντρώνοντας το σύστημα.

• Οι νέοι Διοικητές έχουν αναλάβει καθήκοντα σε όλα σχεδόν τα νοσοκομεία του ΕΣΥ.

• Τα απογευματινά ιατρεία λειτουργούν, επίσης.

• Σε διαδικασία υλοποίησης βρίσκονται ακόμα μεγάλα έργα και παρεμβάσεις, όπως είναι η μηχανοργάνωση των νοσοκομείων και το διπλογραφικό σύστημα, η αξιολόγηση των γιατρών, τα Τμήματα Επειγόντων Περιστατικών, τα νομοσχέδια για τη Πρωτοβάθμια Φροντίδα, τη Δημόσια Υγεία, την Ποιότητα και την Πιστοποίηση, την Εκπαίδευση και Μετεκπαίδευση των γιατρών.

Θα έχετε αντιληφθεί ότι τα συστήματα υγείας είναι από τα πλέον σύνθετα και πολύπλοκα κοινωνικά συστήματα. Μέσα σ’ αυτά όχι μόνο εμπλέκονται οι χιλιάδες επαγγελματίες υγείας και οι ασθενείς, οι υποδομές και ο βιοϊατρικός εξοπλισμός αλλά και θέματα ηθικής και δεοντολογίας, κοινωνικής δικαιοσύνης, ιατρικού απορρήτου και τέλος η ίδια η ζωή των ασθενών.

Οι συνεχείς και μεγάλες αλλαγές που συντελούνται σε επίπεδο κοινωνικό, δημογραφικό και επιδημιολογικό, αλλά και στο καθαρά επιστημονικό και ιατρικό, με τα σημαντικά επιτεύγματα, παίζουν καθοριστικό στην ανάπτυξη, την οργάνωση και τη λειτουργία τους.

Γι’ αυτό και συχνά τονίζουμε ότι τα συστήματα υγείας είναι ζωντανοί οργανισμοί, που συνεχώς προσαρμόζονται, αναμορφώνονται, αλλά ποτέ δεν ολοκληρώνονται. Δική μας ευθύνη είναι να παρακολουθούμε τις εξελίξεις και να παρεμβαίνουμε καθοριστικά, για να διορθώνουμε τα λάθη και τις στρεβλώσεις, να αλλάζουμε ή να συμπληρώνουμε τις δομές και τις υποδομές, να εισάγουμε στο σύστημα καινούργιους μηχανισμούς ελέγχου και αξιολόγησης και ότι άλλο χρειάζεται. Και αυτή η διαδικασία βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη, με ενθαρρυντικά μέχρι σήμερα αποτελέσματα.

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.