ΣΤΗΝ 3^η ΔΙΕΘΝΗ ΕΚΘΕΣΗ “POLIS 2001”

ΜΕ ΘΕΜΑ

Ένα από τα πλέον πολύπλοκα και αντιφατικά ζητήματα για την υγεία είναι ο ορισμός της και οι παράγοντες που την προσδιορίζουν. Ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι «η υγεία καθορίζεται από την ισορροπία ανάμεσα στις δυνάμεις του περιβάλλοντος και την ατομική συμπεριφορά», ο Πλάτωνας ότι «υγεία είναι κατάσταση πλήρους αρμονίας με το σύμπαν», και ο Αλκμαίων ο Κρoτωνιάτης, ο κορυφαίος γιατρός της περίφημης ιατρικής σχολής του Κρότωνα, όρισε την υγεία ως «την ισονομία δηλαδή την ισορροπία των δυνάμεων του υγρού και ξηρού, του πικρού και γλυκού στο σώμα, τονίζοντας ότι αυτή η ισονομία συνέχει τόσο την υγεία του πολίτη όσον και την ίδια τη δημοκρατία. Μερικούς αιώνες αργότερα, ο σημαντικότερος μετά τον Ιπποκράτη Έλληνας γιατρός, ο Γαληνός υποστήριζε ότι η υγεία εξαρτάται από τη σωστή αναλογία τροφής, ύπνου, ποτού, ερωτικής πράξης, άσκησης κλπ.

Κάπως έτσι όριζαν ή αντιλαμβάνονταν την υγεία πριν από χιλιάδες χρόνια. Κάπως έτσι την αντιλαμβανόμαστε σήμερα και εμείς. Ότι δηλαδή η υγεία δεν ορίζεται αρνητικά ως «η απλή απουσία της αρρώστιας», αλλά συνδέεται και με πολλά άλλα πράγματα και καταστάσεις. Είναι δηλαδή μια κατάσταση σύνθετη και πολυπαραγοντική. Και αυτό αποτυπώνεται και στον ορισμό που δόθηκε το 1946 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και είναι πλέον ευρέως αποδεκτός. Ότι δηλαδή «υγεία είναι η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι η απλή απουσία της νόσου ή της αναπηρίας».

Μπορεί φίλες και φίλοι όλοι να συμφωνούμε για το σύνθετο και πολυπαραγοντικό χαρακτήρα της υγείας, όμως συχνά αυτή αποκτά διαφορετικό περιεχόμενο για τους γιατρούς, διαφορετικό για τους κοινωνιολόγους και βέβαια διαφορετικό για τον καθένα από εμάς. Ίσως γι΄ αυτό το λόγο να είναι αρκετά δύσκολο, όχι απλά να οριστεί αλλά και να μετρηθεί. Όταν λοιπόν επιχειρείται να οριστεί η υγεία θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όχι μόνο φαινόμενα που σχετίζονται με την αρρώστια, την αναπηρία και τον θάνατο αλλά και φαινόμενα που αντανακλούν τη θετική υγεία όπως είναι η κοινωνική ευεξία, η φυσική κατάσταση, οι δεξιότητες, οι δυνατότητες και πολλά άλλα. Φαινόμενα που κυρίως καθορίζονται από παράγοντες και καταστάσεις όπως είναι η κληρονομικότητα, η συμπεριφορά, αλλά και το περιβάλλον, οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, ο πολιτισμός και πολλά άλλα.

Προτίμησα λοιπόν να μιλήσω σήμερα γύρω από αυτά τα θέματα, δηλαδή για την υγεία και την πρόληψη, τις ατομικές μας συμπεριφορές, την ποιότητα ζωής και το αστικό περιβάλλον. Και το κάνω αυτό όχι από ιδεολογικές ή φιλοσοφικές ανησυχίες,, ούτε γιατί «…εζήλωσα δόξαν ακαδημαϊκήν» αλλά γιατί θέλω ως Υπουργός Υγείας να τονίσω κάποια πράγματα που πρέπει να γίνονται ή να μην γίνονται έξω και πέρα από το Σύστημα Περίθαλψης, εφόσον θέλουμε να διατηρήσουμε το καλό επίπεδο υγείας, που ως χώρα και ως λαός έχουμε. Συνήθως αυτά τα πράγματα είναι πολύ δύσκολο να περιληφθούν στις ομιλίες και τις αναφορές που κατά καιρούς κάνω για το ΕΣΥ και τις μεταρρυθμίσεις που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη.

Το κάνω όμως και για ένα ακόμα λόγο. Όπως ίσως θα ξέρετε, βρίσκομαι στη Θεσσαλονίκη και μιλάω εδώ, με την ευκαιρία της έκθεσης POLIS 2001, που διοργανώνεται από την ΕΕΤΑΑ. Θέλω με αυτή την ευκαιρία λοιπόν να τονίσω το ρόλο και τη σημασία της τοπικής αυτοδιοίκησης και της ίδιας κοινωνίας σε θέματα που διαμορφώνουν την υγεία και την ποιότητα ζωής του πολίτη. Και αναφέρομαι στο αστικό περιβάλλον και τις ατομικές συμπεριφορές.

Σύμφωνα με συγκλίνουσες εκτιμήσεις η υγεία ενός ατόμου ή ενός πληθυσμού μόνο κατά 10-20% εξαρτάται από τις υπηρεσίες υγείας και κατά το υπόλοιπο από άλλους παράγοντες, δηλαδή βιολογικούς (20%), από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλουν 20-30% και από την ανθρώπινη συμπεριφορά (40-50%). Καταλαβαίνεται λοιπόν τι σημαίνει «εθνική πολιτική υγείας».

Είναι λοιπόν προφανές ότι δεν φτάνει να έχουμε μόνο σύγχρονες και αποτελεσματικές υπηρεσίες υγείας και περίθαλψης για να έχουμε και υψηλό επίπεδο υγείας. Πρέπει επιπλέον οι ατομικές μας συμπεριφορές, αλλά και οι πολιτικές και οι δράσεις που υλοποιούνται σε όλα τα επίπεδα να «παράγουν υγεία». Η για να το πω διαφορετικά, οι πολιτικές που στοχεύουν στη διατήρηση ή τη βελτίωση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού δεν πρέπει να εξαντλούνται μόνο στις προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό των υπηρεσιών υγείας. Γιατί ακόμα και σε’ κείνη την περίπτωση που όλα τα προβλήματα του συστήματος υγείας επιλύονταν «ως δια μαγείας», αυτό δεν θα μπορούσε από μόνο να εξασφαλίσει στον πληθυσμό ένα υψηλό επίπεδο υγείας, εάν οι άλλες πολιτικές αλλά και οι προσωπικές μας συμπεριφορές ήταν βλαβερές για την υγεία μας.

Να πάρουμε όμως τα πράγματα ένα – ένα και από την αρχή. Οι ατομική μας συμπεριφορά είναι ο σημαντικότερος «καθοριστής» της υγείας μας, είναι το κλειδί για την προστασία και την προαγωγή της υγεία του ατόμου. Η σχέση μεταξύ συμπεριφοράς και υγείας είναι γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων. Για μας τους σύγχρονους αυτή η σχέση είναι αυτονόητη. Παράγοντες όπως είναι οι διατροφικές μας συνήθειες, η οδική και σεξουαλική μας συμπεριφορά, η άσκηση, το κάπνισμα και η κατανάλωση άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών, επιδρούν πρωτογενώς ή δευτερογενώς στη διαμόρφωση των φαινομένων της υγείας και της αρρώστιας, όπως τα έχουμε ορίσει.

Τα μεγάλο ερώτημα που ανακύπτει σχετικά είναι γιατί ορισμένα άτομα συνειδητοποιούν τον κίνδυνο και υιοθετούν εκείνα τα πρότυπα συμπεριφοράς που προστατεύουν ή προάγουν την υγεία, ενώ κάποια άλλα υιοθετούν συμπεριφορές και πρακτικές επικίνδυνες για τη ζωή και την υγεία τους. Η απάντηση δεν είναι ούτε απλή ούτε εύκολη και περισσότερο αφορά τις θεωρία της συμπεριφοράς και αυτούς που ασχολούνται με αυτές. Έχει όμως αποδειχθεί ότι όπου υπάρχει οργανωμένο και αξιόπιστο σύστημα πρόληψης, αγωγής υγείας, έγκυρης και αξιόπιστης ενημέρωσης και υγειονομικής διαφώτισης, οι πολίτες είναι περισσότερο συνειδητοποιημένοι και περισσότερο πειθαρχημένοι, τα δε αποτελέσματα για την υγεία είναι θετικά.

Δεν έχω κανένα δισταγμό να συμφωνήσω με εκείνους που υποστηρίζουν ότι το σύστημα πρόληψης και αγωγής υγείας είναι στη χώρα μας ελλιπέστατο και ατελές. Πρέπει όμως να συμφωνήσουμε και σε κάτι ακόμα. Ότι οι δείκτες υγείας στη χώρα μας είναι καλοί Η υγεία δηλαδή του Ελληνικού πληθυσμού είναι σήμερα σχετικά καλή, με βάση πάντα το μέσο Ευρωπαϊκό επίπεδο. Θέλω όμως να επισημάνω τους κινδύνους που ελλοχεύουν, κάποια μαύρα σύννεφα που αρχίζουν να φαίνονται στον ορίζοντα.

Πρέπει να αναπτύξουμε, να ενδυναμώσουμε, να βελτιώσουμε και να εμπλουτίσουμε τις πολιτικές και τις δράσεις μας για την πρόληψη και την καταπολέμηση του καπνίσματος, των ναρκωτικών και των τροχαίων ατυχημάτων, τομείς στους οποίους οι επιδόσεις μας δεν είναι καθόλου, μα καθόλου ικανοποιητικές. Πρέπει όμως να βρούμε τους κατάλληλους τρόπους και να παρέμβουμε συντονισμένα και σε τομείς που αφορούν τις διατροφικές συνήθειες, τα οινοπνευματώδη ποτά και τη φυσική άσκηση, όπου καταγράφονται τα τελευταία χρόνια τάσεις επιδείνωσης, με δυσμενή αποτελέσματα για την υγεία.

Εάν όλοι συντονισμένα και σε πολλά επίπεδα δεν παρέμβουμε, είναι ορατός ο κίνδυνος της ανατροπής αυτών των μέχρι σήμερα καλών δεικτών υγείας. Και όταν λέω όλοι, εννοώ όλοι. Μπορεί να είμαστε ένας λαός ολίγον απειθάρχητος και συναισθηματικός, συχνά των άκρων και της υπερβολής, έχουμε όμως αποδείξει ότι μπορούμε να συμπεριφερθούμε και λογικά, ότι τελικά πειθαρχούμε σε σοβαρές και αξιόπιστες πολιτικές. Πως όλοι μας σήμερα θεωρούμε αυτονόητο ότι δεν πρέπει να καπνίζουμε στο αστικό λεωφορείο ή στο μετρό, ενώ συνεχίζουμε να καπνίζουμε στους χώρους των νοσοκομείων ή αρνούμαστε να φορέσουμε τη ζώνη ασφαλείας ή το κράνος όταν οδηγούμε;

Η σωστή ενημέρωση, η αγωγή υγείας, η πρόληψη και η υγειονομική διαφώτιση, απαιτούν συνέπεια και συνέχεια, απαιτούν τη συνεργασία όλων μας. Δεν είναι αποκλειστική δουλειά και ευθύνη μόνο του Υπουργείου Υγείας, των ΠεΣΥ και των επαγγελματιών υγείας, αλλά και

• της εκπαίδευσης, του σχολείου, του εκπαιδευτικού, του μαθητή

• των μέσων μαζικής ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, του κάθε θεατή και ακροατή

• της οικογένειας, του γονιού και του παιδιού

• της τοπικής αυτοδιοίκησης, της κοινότητα και του δημότη

• της εκκλησίας, των εργοδοτών, των ασφαλιστικών ταμείων και των εργαζομένων

• της πολιτείας, της κοινωνίας, των ιδίων των πολιτών, του καθενός από εμάς, όλων μας.

Και έρχομαι αμέσως στο θέμα του περιβάλλοντος, όχι μόνο του φυσικού αλλά και του αστικού, του δομημένου, αυτού που έχουμε εμείς διαμορφώσει στις πόλεις και στους χώρους που ζούμε και εργαζόμαστε. Στην έννοια του περιβάλλοντος μπορούμε να συμπεριλάβουμε ακόμη το οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό και το πολιτισμικό περιβάλλον. Όλα αυτά τα «περιβάλλοντα» εκτός από την άμεση και καθοριστική επίδραση που ασκούν στην υγεία, επιδρούν άμεσα, επηρεάζοντας σε σημαντικό βαθμό την ανθρώπινη συμπεριφορά σε όλους τους τομείς. Νομίζω ότι το άτομο είναι υγιές όταν ζει σε αρμονία με υγιές περιβάλλον. Όταν συμβιώνει αρμονικά με το περιβάλλον, το φυσικό και το δομημένο, σε μια σχέση «δυναμικής ισορροπίας». Με άλλα λόγια, η υγεία του ατόμου (προσωπικό περιβάλλον), η υγεία της κοινότητας (κοινωνικό περιβάλλον) και η υγεία του φυσικού περιβάλλοντος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και αλληλοκαθοριζόμενα.

Υγεία, περιβάλλον και ποιότητα ζωής πάνε μαζί, και τα τελευταία χρόνια αρκετά μοντέλα και θεωρίες για την ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής αναζητούν πρακτικούς τρόπους που να συνδυάζουν την ανάπτυξη, να προστατεύσουν το περιβάλλον και συγχρόνως να προάγουν την υγεία και την ποιότητα ζωής. Το μεγάλο κίνημα του ΠΟΥ για «Υγιείς Πόλεις», ή το πρόγραμμα Δράσης του ΟΗΕ «Ατζέντα 21» που υποστηρίχθηκε στο Ρίο, εντάσσονται σ’ αυτά τα πλαίσια, και ενσωματώνουν αρκετά πειστικά την υγεία με το περιβάλλον, την αειφόρο ανάπτυξη και την ανθρώπινη ευημερία. Ακόμη και το σημαντικότερο και πλέον γνωστό πρόγραμμα του ΠΟΥ «Υγεία για Όλους τον 21^ο αιώνα» έχει ως φόντο το υγιές περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη.

Γνωρίζουμε ότι η χώρα μας δεν έχει παράδοση στην αποκεντρωμένη διοίκηση και την τοπική αυτοδιοίκηση. Έγιναν και γίνονται συνεχώς βήματα μπροστά, με τη σταδιακή ανάληψη αρμοδιοτήτων σε τοπικό επίπεδο. Ύδρευση, αποχέτευση, καθαριότητα, πράσινο είναι κάποιες από τις αρμοδιότητες. Θα μπορούσε όμως να έχει και πολύ περισσότερες, που θα περιλαμβάνουν τομείς και θέματα όπως είναι η εκπαίδευση, το περιβάλλον, η υγεία, η βιομηχανία, μέσα σε ένα πλαίσιο αειφόρου τοπικής ανάπτυξης. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η κοινότητα γίνεται περισσότερο συμβιωτική, κατοικήσιμη, κοινωνικά δίκαιη. Όσο η κοινότητα, οι τοπικοί φορείς και οι ίδιοι πολίτες ενεργοποιούνται και αναλαμβάνουν ρόλους και υπευθυνότητες, τόσο καλύτερα διασφαλίζεται και η προστασία και η προαγωγή της υγείας.

Ίσως όλα αυτά να ακούγονται πολύ θεωρητικά και πολύ απόμακρα για μας, για τους Δήμους, για την ελληνική πραγματικότητα. Νομίζω όμως ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχουν σημάδια ότι κάτι αλλάζει. Μπορεί τα αποτελέσματα να μην είναι ακόμα χειροπιαστά, αλλά εκεί όπου γίνεται σοβαρή δουλειά και προσπάθεια ποτέ δεν πάει χαμένη.

Γνωρίζω ότι αρκετές πόλεις συμμετέχουν στο πρόγραμμα υγιείς πόλεις του ΠΟΥ και έχουν εκπονήσει ή εκπονούν Προγράμματα και Σχέδια Δράσης για την Υγεία και το Περιβάλλον. Ξέρω ότι πολλές άλλες έχουν επιτυχημένα προγράμματα και δράσεις για ευπαθείς ομάδες όπως είναι οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι μετανάστες, τα παιδιά κλπ. Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι από καλά έως εντυπωσιακά, ιδιαίτερα σε τομείς όπως είναι τα ναρκωτικά και ο αλκοολισμός. Και ίσως πολλοί από εσάς να γνωρίζετε κιόλας, ότι η επιτυχία δεν συνδέεται μόνο τους οικονομικούς πόρους. Εξαρτάται πολύ περισσότερο από τους ανθρώπους, το μεράκι, την όρεξη και τη σοβαρότητα και βέβαια τη στρατηγική και τις προτεραιότητες που θέτουμε.

Εκείνες οι πολιτικές που ευαισθητοποιούν και κινητοποιούν τις δημοτικές αρχές, τους τοπικούς φορείς, τις εθελοντικές οργανώσεις και την τοπική κοινωνία ευρύτερα, είναι κατά κανόνα περισσότερο αποτελεσματικές από εκείνες που εκπορεύονται κεντρικά. Και η καλύτερη πολιτική για τη βελτίωση της υγείας των πολιτών είναι η άσκηση μιας συνεπούς αναπτυξιακής και κοινωνικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο. Στο επίπεδο της περιφέρειας, του νομού, του Δήμου, της κοινότητας, της γειτονιάς.

Θέλω πριν κλείσω να πω δυο λόγια και για την πρόληψη. Είναι πολύ κοινότοπο να τονίσουμε τη σημασία της και πως αυτή συνδέεται με την ποιότητα της ζωής μας. Η ουσία και η αξία της Ιπποκρατικής ρήσης «κάλλιον εστί το προλαμβάνει ή το θεραπεύειν», παραμένει αναλλοίωτη και σταθερή για δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Παρόλα αυτά συχνά τα άτομα αποφεύγουν πρακτικές και συμπεριφορές πρόληψης επικινδύνων για την υγεία τους καταστάσεων. Κάποιος πολύ επιτυχώς είπε ότι «ο άνθρωπος όταν είναι καλά νομίζει ότι κέρδισε την αθανασία και μόλις αρρωστήσει ότι ο θάνατος τον παραμονεύει στην πρώτη γωνία».

Η πρόληψη με την ποιότητα ζωής πάνε μαζί. Πρόληψη σημαίνει περισσότερα και καλύτερα χρόνια ζωής, περισσότερη ποιότητα στη ζωή μας, μακριά από αρρώστιες, αναπηρίες και νοσοκομεία, λιγότερη ταλαιπωρία και πόνο. Γι’ αυτό και το σύνθημα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας είναι όχι απλά περισσότερα χρόνια ζωής, αλλά περισσότερη υγεία στα χρόνια ζωής.

Το Υπουργείο σε συνεργασία με άλλους φορείς όπως είναι ο ΟΚΑΝΑ, το ΚΕΕΛ, οι Πανεπιστημιακές Ιατρικές Σχολές, η Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, το Εθνικό Κέντρο για το Διαβήτη, την Αντικαρκινική Εταιρεία και πολλούς άλλους, έχει προγράμματα και δράσεις για τα ναρκωτικά, τη διατροφή, το κάπνισμα, το διαβήτη και βέβαια το εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμών.

Επιπλέον, βρίσκεται σε εξέλιξη μεγάλο πρόγραμμα ενημέρωσης και αγωγής υγείας σε συνεργασία με μη κυβερνητικές οργανώσεις. Και βέβαια η καλύτερη οργάνωση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και ο εκσυγχρονισμός της Δημόσιας Υγείας, έτσι όπως προβλέπονται από το Σχέδιο της Μεταρρύθμισης.

Η «Νέα Δημόσια Υγεία», για την οποία συζητούν σήμερα όλες οι χώρες της Ε.Ε., απαιτεί εκσυγχρονισμό του ΕΣΥ και της Δημόσιας Υγείας, απαιτεί αποκέντρωση, απαιτεί σύγχρονες αντιλήψεις και καινούργιες προσεγγίσεις. Και παρά το ότι από την αρχή τόνισα ότι δεν θα αναφερθώ στο ΕΣΥ και στη μεταρρύθμιση, πρέπει να πω ότι προχωράμε με βάση όσα έχουμε σχεδιάσει και εξαγγείλει.

• Η λειτουργία των ΠεΣΥ έδωσε στο σύστημα περιφερειακή διάρθρωση, για να μπορούμε σε συνεργασία και με την τοπική αυτοδιοίκηση και τις τοπικές κοινωνίες να σχεδιάζουμε καλύτερα και να υλοποιούμε ευκολότερα προγράμματα, στα πλαίσια της διατομεακής συνεργασίας και της κοινής δράσης.

• Τα νοσοκομεία αποκτούν καινούργια Διοίκηση, με τους Διοικητές-Μάνατζερς και τα Συμβούλια Διοίκησης. Ήδη έχουν ορκιστεί και αναλάβει οι μάνατζερς στα νοσοκομεία των 3 ΠεΣΥ της Αττικής και από σήμερα στα νοσοκομεία των 2 ΠεΣΥ Κεντρικής Μακεδονίας.

• Θα ακολουθήσουν τα νομοσχέδια για τη Διαπίστευση και την Ποιότητα, για τη Δημόσια Υγεία και την Πρωτοβάθμια Φροντίδα με Οικογενειακό Γιατρό. Γιατί μόνο τότε θα μπορέσουμε να βελτιώσουμε τις επιδόσεις μας στην πρόληψη και στην αγωγής υγείας.

Ίσως με την σημερινή μου ομιλία να δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι θέλω να μοιράσω ρόλους και ευθύνες για την υγεία και την περίθαλψη σε άλλους, ή ότι το Υπουργείο απεκδύεται των ευθυνών του. Ούτε το ένα ισχύει ούτε το άλλο.

Ήθελα απλά να τονίσω τον πολυπαραγοντικό χαρακτήρα της υγείας και την ανάγκη για διατομεακές προσεγγίσεις και δράσεις. Ήθελα, μια που μιλάω στην Έκθεση POLIS, να αναδείξω τον κρίσιμο και μεγάλο ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης και βέβαια την ευθύνη που έχουν οι τοπικές κοινωνίες και οι ίδιοι πολίτες για θέματα υγείας και ποιότητας ζωής.

Τα θέματα της υγείας αντιμετωπίζονται καλύτερα όταν προσεγγίζονται μέσα από αυτή την ολιστική αντίληψη. Και η υγεία προστατεύεται και προάγεται όταν συνδέεται αρμονικά με το περιβάλλον και τις συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Αυτό σημαίνει ποιότητα ζωής και μαζί κοινωνική ευημερία.

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.